Klimaat
Een geschikt terroir staat of valt met een goed klimaat. De belangrijkste voorwaarde voor wijnbouw is voldoende licht en warmte en neerslag. Bij de bepaling of een terroir geschikt is voor wijnbouw legt het klimaat meer gewicht in de schaal dan de bodem en de ligging van de wijngaard.
Het klimaat heeft alles met het weer te maken. Toch is het niet hetzelfde. Simpel gezegd is het klimaat het gemiddelde weer over een veel langere periode. In Nederland hebben we een gematigd zeeklimaat met milde winters en koele zomers. Dat is vastgesteld aan de hand van allerlei metingen over een periode van tenminste 30 jaar. Bij een zeeklimaat heeft het water van de zee invloed op de temperatuur: geen extreme warmte en geen extreme kou.
Gematigd klimaat
Het klimaat in Nederland is eigenlijk aan de frisse kant voor wijnbouw. In de koelste wijngebieden is de gemiddelde temperatuur over het hele jaar pakweg 10°C. Dat halen we in Nederland met 10,5°C maar net. In Bordeaux is de gemiddelde jaartemperatuur bijvoorbeeld 12,3°C en in Stellenbosch 16,4°C. De meeste wijnbouwgebieden vind je in landen met een gematigd klimaat. Die liggen ten noorden en ten zuiden tussen de 30e en 50e breedtegraad. Nederland kiepert net over de rand van de 50e breedtegraad. Sittard ligt op de 51e en Texel op de 53e breedtegraad.
Groeiseizoen
Dat betekent dat het groeiseizoen in Nederland meestal te kort is. Het warmt in het voorjaar later op en het koelt in het najaar sneller af. Daar komt het risico op nachtvorst in het voorjaar en te veel nattigheid in het najaar nog bij. Een absolute voorwaarde voor mooie wijnen is dat de druiven goed kunnen rijpen. In de nazomer en het begin van de herfst zetten ze hun eindspurt in. Dan heeft de druif nog aangename temperaturen nodig. En niet te veel regen en vocht.
Lichter en frisser
Het gevolg van een kort groeiseizoen is dat de druiven minder suiker aanmaken en meer zuren behouden. De wijnen uit een koel klimaat zijn daardoor meestal wat lichter en frisser dan die uit een warmer klimaat. Daarom moet je Nederlandse wijn ook niet vergelijken met een wijn uit Zuid-Frankrijk. De wijn van eigen bodem heeft een eigen stijl. Daarin herken je het terroir van Nederland. Het is voor de wijnmaker de kunst de ideale match te vinden tussen het specifieke karakter van het terroir en het druivenras.
Chardonnay uit Nederland
Er zijn vast en zeker wijnliefhebbers die dromen van een Chardonnay uit Nederland. De namen van nieuwe druivenrassen kunnen hen nog niet verleiden. Onbekend maakt onbemind.
Dromen hoeft niet meer. Een Chardonnay uit Nederland is er al. Beneden de grote rivieren zijn er wijnboeren die het aandurven. Niet zo gek, want het nieuwe klimaat in Nederland vertoont veel overeenkomsten met het oude klimaat in Bourgogne.
De nonnen in Oosterhout maken mooie kloosterwijnen, waaronder een smaakvolle houtgelagerde chardonnay. En op de Wijngaardsberg in Zuid-Limburg maakt Jules Nijst ook al jarenlang een chardonnay die veel punten scoort. Deze wijnen zijn niet log en zwaar, maar fris en fruitig.
Regionale verschillen
Een klimaat beslaat een groot gebied. Groter dan Nederland. Maar dat betekent niet dat er binnen dat gebied geen regionale verschillen zijn. Die worden veroorzaakt door heuvels, door bossen of door meren en rivieren. Die regionale en soms zelfs lokale verschillen zijn belangrijk voor de locatiebepaling van een wijngaard. Daarom zoomen we in op het klimaat in de 12 provincies. Daarmee zijn we er nog niet, want soms is er lokaal sprake van een uniek microklimaat.
Zonniger en natter
Het is in Nederland nu zonniger en warmer, maar ook natter dan voorheen. Dat vertellen de nieuwe klimaatnormen per 1 januari 2021. Tot aan de nieuwjaarsdag van 2021 baseerde het KNMI zich op de gemiddelden over de periode van 1981 tot en met 2010. Per 1 januari 2021 schoof dat 10 jaar op. Het KNMI rekent nu met de gemiddelden van 1991 tot en met 2020. Die laatste 10 jaar laten opmerkelijke veranderingen in ons klimaat zien.
Zonuren
Sinds 1901 tellen we het aantal zonuren per jaar. Het is maar twee keer voorgekomen dat er in Nederland meer dan 2000 zonuren werden geregistreerd: 2003 en 2018. Dat zijn echt uitschieters. Toch is het klip en klaar dat het in Nederland steeds zonniger wordt. De klimaatperiode van 1961 tot en met 1990 kende gemiddeld over het hele land 1481 zonuren. Tussen 1981 tot en met 2010 scheen de zon 1639 uren. En in de nieuwe periode is dat 1771 uren. Een opmerkelijk forse stijging.
Kust en binnenland
De kustgebieden noteren de grootste stijging. In Vlissingen schijnt de zon nu gemiddeld 156 uur meer dan 10 jaar geleden. In het binnenland is de stijging minder spectaculair. De Bilt noteert nu gemiddeld 113 zonuren meer. Sinds het begin van de metingen was de toename van het aantal zonuren niet eerder zo groot. In de top 10 van zonnigste jaren sinds 1901 staan maar liefst 8 jaren uit de huidige klimaatperiode van 1991 tot en met 2020.
Luchtkwaliteit
Wat is de reden van die opmerkelijke stijging van het aantal zonuren? Als eerste denk je dan aan de klimaatverandering. Maar dat is niet de enige reden. De lucht is een stuk schoner geworden. In de periode tussen 1961 tot en met 1990 was er veel fijnstof in de lucht. Daardoor daalde het aantal zonuren sterk. De uitstoot door fabrieken en motorvoertuigen verminderde sindsdien fors. Door de schonere lucht is het nu minder vaak bewolkt en mistig.
Zon in de herfst
Nederland kan rekenen op 132 uur meer zon. Die toename is in alle maanden van het jaar merkbaar. De maand mei de zonnigste maand. Daarna komt juli. Voor de wijnbouw in Nederland is het goed nieuws dat het aantal zonuren in het begin van de herfst ook fors stijgt. Dat helpt de druiven om goed te rijpen.
Extreem is de norm
De zomer van 1540 was extreem warm. Door de verzengende hitte braken overal in Europa bosbranden uit. In Bourgogne verdroogden de druiven aan de stokken. De wijnboeren moesten weken eerder oogsten. En de wijn werd stroperig. 1540 was een uitzondering. De piek van de druivenpluk lag tussen 1354 en 1987 altijd rond 28 september.
Dat veranderde in 1988. Franse wijnboeren moeten nu 2 weken eerder oogsten dan vóór 1988. En soms moeten de plukker in augustus al in actie komen. “Het uitzonderlijke karakter van de afgelopen 30 jaar is voor iedereen duidelijk zichtbaar,” zegt Christian Pfister van de Universiteit van Bern. Hij dook samen met andere wetenschappers in de eeuwenoude archieven van de druivenplukkers.
De extreme zomer van 1540 is nu de norm. Dat is slecht nieuws voor de wijnboeren. Sommigen verhuizen. Een beroemd champagnehuis kocht een stuk grond in graafschap Kent. Daar komen in 2024 de eerste bubbels vandaan. En het Franse landbouwinstituut onderzoekt 52 druivensoorten uit Zuid-Europa die beter tegen extreme zomers kunnen dan de traditionele Franse soorten.
Kan de pinot noir het wel uithouden in Bourgogne? In 1395 gaf de hertog van Bourgogne hem het monopolie. Hij verbood de teelt van andere rode druiven. De wijnboeren houden zich daar met alle plezier aan. De pinot noir is een druif voor koele wijnregio’s. Spaanse zomers willen hem verdrijven uit de Bourgogne. Misschien moet hij straks wel uitwijken naar Nederland.
Temperatuur
De temperatuur gaat omhoog. Dat voelt iedereen. De gemiddelde temperatuur over een heel jaar ligt in De Bilt nu op 10,5°C. Dat is om precies te zijn 0,4°C meer dan in de periode 1981 tot en met 2010. Dat verschil lijkt niet zo spectaculair, maar in de klimaatwetenschap is het dat wel. Begin vorige eeuw was het gemiddelde nog 8,9°C. En over de 70 jaar daarna ging de temperatuur maar 0,3°C. omhoog. Sinds 1980 is het in Nederland 1,3°C warmer. Dat is ongekend.
Nachtvorst
Hogere temperaturen zijn goed nieuws voor de wijnboeren in Nederland. Maar hoe zit het met de late nachtvorst in het voorjaar? Die kan veel schade veroorzaken. Het vorstseizoen is gemiddeld 30 dagen korter geworden. Dat is vooral in de lente merkbaar. De Bilt noteert de laatste nachtvorst nu bijna 20 dagen eerder dan 75 jaar geleden. Dat lijkt een trend die doorzet.
Neerslag
Nederlanders mopperen vaak op het weer. In onze beleving valt er veel regen. Toch is dat niet waar. Gemiddeld valt er pakweg 7% van de tijd neerslag. In totaal viel er in de periode 1981 tot en met 2010 gemiddeld 838 millimeter per jaar. Van 1991 tot en met 2020 viel er 852 millimeter. Het wordt dus natter. Vooral in de winter en de zomer. Wijnboeren zijn blij met regen in de winter. De bodem kan het dan goed gebruiken en ook een voorraadje opslaan.
Drogere herfst
In de zomer (en de herfst) is regen juist een risico. Vooral als er geen wind is. Dan vergroot vocht de kans op schimmel, waardoor de druiven rotten. Van 1991 tot en met 2020 viel er minder neerslag in de lente en de herfst. In deze jaargetijden wordt het dus droger. Helaas viel er in de herfst amper 1 mm minder. Vooral maart en april zijn droger geworden. In extreem droge jaren blijft de teller soms op 500 mm neerslag steken. Maar in bijzonder natte jaren kan hij zomaar oplopen tot 1000 mm.
Revolutie in Bordeaux
Als het wereldwijd 2°C warmer wordt, daalt de wereldwijde hoeveelheid grond die geschikt is voor wijnbouw met maar liefst 56%. En als het 4°C warmer wordt is dat zelfs 85%. Dat blijkt uit een onderzoek van Columbia University in New York. Aan dit internationale onderzoek deed ook een aantal Franse wetenschappers mee.
De schade kan beperkt worden als de klassiekers uit een regio ingeruild worden voor andere druivenrassen. In Bordeaux zou de van origine Catelaanse monastrell de cabernet-sauvignon en merlot kunnen vervangen. Daar zitten nogal wat haken en ogen aan. Consumenten moeten hun favorieten inwisselen voor een nieuw druivenras.
Deze optie vraagt ook om nieuwe wetgeving. In veel wijnen met een beschermde oorsprongsbenaming, zoals de Franse AOC, mogen alleen de voorgeschreven druiven verwerkt worden. In Europa komt het debat hierover al op gang. De opwarming van de aarde is voor wijnboeren in Nederland misschien leuk nieuws, maar voor wijnboeren in het zuiden desastreus.
Inmiddels mogen de wijnmakers rond Bordeaux 7 nieuwe druivenrassen gebruiken. Dat is een revolutionair besluit van de AOC Bordeaux. Het gaat onder andere om Portugese rassen. De smaak van de wijn zal voorlopig niet veranderen. De nieuwe druivenrassen krijgen een aandeel van maximaal 5 tot 10% in de wijnen.
Bourgogne
Het klimaat van het zuiden stoomt langzaam op naar het noorden. Nederland heeft nu een klimaat dat vergelijkbaar is met dat in de Bourgogne in de periode 1981-2010. De gemiddelde duur van het groeiseizoen in De Bilt is 270 dagen. Het klimaat warmt op. In Nederland en ook in Midden- en Zuid-Europa. Dat heeft gevolgen voor de wijnbouw. In Nederland en ook in de grote wijnlanden Italië, Frankrijk en Spanje. Er gaat veel veranderen…