Waarom Passie en Pasen alles te maken hebben met wijnbouw

De ontwikkeling van de wijnbouw is een estafette van beschavingen. De Romeinen namen het stokje over van de Grieken. Maar het einde van het Romeinse Rijk betekende ook het einde van de wijnbouw. Germanen en Moren vernietigden alle wijngaarden van hun aartsvijand. Een poosje later pakte de kerk de draad gelukkig weer op. Dat heeft te maken met woorden die Jezus uitsprak tijdens het Laatste Avondmaal, vlak voor zijn kruisdood: “Dit is mijn bloed, dat voor velen wordt vergoten tot vergeving van zonden.” Hoe zit dat precies? Wat hebben Passie en Pasen met wijnbouw te maken?

In de antieke wereld was wijn een teken van beschaving. Het gaf de oude culturen status. Daar komt bij dat het ook een religieuze betekenis had. Niet alleen binnen het christendom. Goden houden van drank. In bijna alle godsdiensten. Een oud bijbels verhaal laat de wijnstok dat zelf bevestigen (Rechters 9: 13):  “Zou ik ophouden mijn sap af te staan, dat goden en mensen verblijdt, om wat te wuiven boven de andere bomen uit?”

Troost

Mensen laten zich troosten door wijn. Noach was niet alleen de bouwer van zijn beroemde ark, maar ook de ‘ontdekker van de wijn’. Zijn vader Lamech gaf hem niet voor niets de naam Noach: “Deze zoon zal ons troost geven voor het werken en zwoegen dat ons deel is, omdat de HEER het akkerland heeft vervloekt.” De naam Noach heeft alles te maken met het Hebreeuwse woord ‘troosten’. Die troost zit ‘m in de wijn. Het is een vrucht van zware arbeid, maar de moeite waard.

Blauwe knoop

Het beeld dat vrome christenen lid zijn van de blauwe knoop gaat niet op. Jezus zelf geeft wijn een belangrijke plaats. Hij laat zien dat je geen feest viert zonder wijn. Dat gebeurt tijdens een bruiloft in Kana (Johannes 2: 1-12). De wijn is op en Jezus verandert water in wijn. Als de ceremoniemeester ervan proeft, valt hij van z’n stoel van verbazing: “Iedereen zet zijn gasten eerst de goede wijn voor en als ze dronken zijn de minder goede. Maar u hebt de beste wijn tot nu bewaard!”

Bloed

Jezus gaat zelfs nog een stap verder. Hij kiest ervoor om wijn (en brood) symbolen te maken van het fundament van het christelijk geloof. Dat blijkt tijdens de laatste maaltijd met zijn leerlingen, vlak voor zijn dood. Hij laat een beker met wijn rondgaan in de kring: “Drink allen hieruit. Dit is mijn bloed, dat voor velen wordt vergoten tot vergeving van zonden (Matteüs 26: 27-28).” Daar voegt hij nog iets aan toe. “Doe dit, telkens opnieuw, om Mij te gedenken Lucas 22: 19).”

Avondmaal en eucharistie

Dit is het verhaal van de instelling van het avondmaal (in de protestantse traditie) en de eucharistie (in de roomse traditie). Jezus draagt zijn leerlingen dus op om deze maaltijd keer op keer te herhalen. Om eraan te denken dat Hij zijn leven gaf als een offer voor de wereld. De kerk gaat daar tot op de dag van vandaag mee door. Elke week vieren kerken avondmaal en eucharistie. Dat gebeurt in het diepe besef dat het bloed van Jezus moest vloeien als ultieme verzoening voor de zonden.

Reiniging

Bloed speelt een rol bij allerlei reinigingsrituelen in het oude Israël. “Volgens de wet wordt inderdaad vrijwel alles met bloed gereinigd, want als er geen bloed uitgegoten wordt, vindt er geen vergeving plaats (Hebreeën 9:22).” Het offer van Jezus was nodig. Gelovigen vinden daarin rust. Jezus herstelt de relatie met God en belooft een nieuwe wereld, waarop recht en vrede heersen. Hun geloof geeft daarvan een voorproefje. Ze kijken uit naar de dag dat het voluit werkelijkheid wordt.

Spirituele beleving

In de aanloop naar Pasen staan christenen nog intenser stil bij dat lijden en sterven van Jezus dan in de rest van het jaar. Deze vastentijd loopt uit op de Goede Week of Stille Week. De instelling van avondmaal en eucharistie was de motivatie voor de kerk om de wijnbouw weer op te pakken. Voor de spirituele beleving van Jezus’ offer en avondmaal en eucharistie was wijn nodig. In dit ritueel ervaren gelovigen de verbinding met Jezus en met elkaar.

Monnikenwerk

De religieuze lading van de eucharistie gaf een impuls aan de wijnproductie en de wijnconsumptie in Europa. In de vroege middeleeuwen groeide het christendom als kool. Daarmee nam de vraag naar wijn toe. Het ritme van eucharistievieringen om te denken aan Jezus’ offer was hoog. De wijnbouw werd monnikenwerk. Vooral cisterciënzers en benedictijnen speelden een belangrijke rol bij het verbeteren van wijnbouwtechnieken.

Kennis van kloosters

In kloosters kreeg de kennis van terroir, druivenrassen, wijngaardbeheer en vinificatietechnieken een enorme boost. Aan het begin van de 12^e eeuw werd een klein klooster in Cîteaux eigenaar van een paar stukjes grond in Bourgogne. De wijnbouw in de regio stond er beroerd voor. Maar de abt geloofde in de veranderkracht van zijn cistenciënzers. Hij wilde méér grond en klopte bij andere kloosters aan voor financiële steun. Dat had resultaat.

Succes

De cistenciënzers waren geen doorsnee wijnmakers. Ze wilden wijngeschiedenis schrijven. De broeders experimenteerden met het beheer van de wijngaarden. En ze proefden de wijnen. Eindeloos. Hun bevindingen werden zorgvuldig vastgelegd. De verbeterde wijnproductie werd een succes. Dat legde de kerk geen windeieren. Om diefstal te voorkomen bouwden ze muren om de wijngaarden. Een aantal van die muren staat er nog steeds, zoals Clos Vougeot.

Kloster Eberbach

Een ander mooi voorbeeld van de impuls van monnikenwerk voor de wijnbouw is Kloster Eberbach in Rheingau. Het profiteerde van de kennis die monniken nog maar net hadden opgedaan in de Bourgogne. Cisterciënzers uit Clairvaux bouwden in 1136 in de omgeving van Mainz een nieuwe abdij. In hun bagage namen ze wijnstokken mee. De pinot noir uit de Bourgogne scoorde ook langs de Rijn. Eberbach gaf de wijnbouw in Duitsland een enorme boost.

Spätburgunder

De monniken hoefden geen tol te betalen op de Rijn. Daardoor domineerden ze de wijnhandel tot aan Keulen toe. In de 15^e eeuw werd het hospitaal omgebouwd tot wijnkelder. De 150 priestermonniken en 600 lekenbroeders concentreerden zich helemaal op de wijnbouw. Met een oppervlakte van 200 hectare aan wijngaarden is Kloster Eberbach nog steeds het grootste wijnbedrijf van Duitsland. De Spätburgunder van het huis is ook nu nog een wijn van hoge kwaliteit.

Meerssen en Reims

Ietsjes dichter bij huis speelde de kerk daarvóór al een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de wijnbouw. Gerberga van Saksen schonk haar bezittingen in Meerssen in 968 aan de abdij van Saint-Remi in Reims. De kloosterlingen daar wisten alles van wijnbouw. Benedictijner monniken uit Noord-Frankrijk trokken naar Zuid-Limburg om aan de slag te gaan in de wijnbouw. Dat leverde onder andere de eerste betrouwbare informatie over wijnbouw in Nederland op.

Waarde

De wijnbouwkennis van de kloosters werd van generatie op generatie doorgegeven. Dat was voor langere tijd van grote betekenis voor de wijnbouw in Europa. In de antieke wereld had wijn een religieuze betekenis, maar was het ook een teken van beschaving. Die twee dingen zorgen er nog steeds voor dat wijn onlosmakelijk bij onze westerse beschaving hoort. Kerken en kloosters gaven de wijnbouw ook culturele en economische waarde.

Kloosterbezoek in Europa

In belangrijke wijnregio’s van Europa is de historische relatie met kerken en kloosters nog steeds zichtbaar. Het is de moeite waard om die plekken te bezoeken. Interessante kloosters in West-Europa, waar nog steeds wijn geproduceerd wordt, zijn bijvoorbeeld Eberbach in Rheingau (Duitsland), Cîteaux in Bourgogne (Frankrijk), Neustift in Zuid-Tirol (Italië), Melk in Niederösterreich (Oostenrijk) en Montserrat bij Catalonië (Spanje).

Onlosmakelijk

Deze kloosters verbinden de religieuze traditie met de kunst van het wijn maken. Ze herinneren aan de betekenis van christelijke symboliek voor de ontwikkeling van de wijnbouw.  Nadat de Germanen en Moren de wijngaarden van de Romeinen met de grond gelijk maakten, ontpopte de kerk zich als de reddende engel van de wijnbouw. Daarbij speelde de spirituele beleving van het geloof in de dood en opstanding van Jezus een fundamentele rol. Passie en Pasen zijn onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis van de wijnbouw.