Het mysterie van de Romeinen en de wijnbouw in Limburg

Wanneer stonden de eerste wijngaarden op Nederlandse bodem? Dat is nog steeds een mysterie. Niet voor iedereen. De meeste Limburgers zijn er van overtuigd dat de Romeinen in de eerste eeuw van onze jaartelling de wijnbouw introduceerden in de omgeving van Heerlen en Maastricht. Maar klopt dat wel? Het Rijksmuseum van Oudheden vertelt tot en met 25 augustus het verhaal van de Romeinse villa’s in Limburg. De tentoonstelling is het resultaat van een onderzoek naar de impact van grote Romeinse akkerbouwbedrijven op de landbouw in Limburg. Ligt daar de oplossing van het mysterie?

Karen Jeneson kan er meer over zeggen. Zij is als conservator van het Romeins Museum (Thermenmuseum) in Heerlen betrokken bij de samenstelling van de tentoonstelling. “Kort na de verovering door Julius Ceaser zijn de mensen hier al wijn gaan drinken”, vertelt Jeneson. “In eerste instantie waren dat vooral de Romeinen zelf, maar de lokale bevolking nam het drinken van wijn al heel snel over. Het water was niet te drinken. Daar werd je ziek van. Daarom dronken de mensen wijn, aangelengd met kruiden. De vondsten van drinkserviezen en dat soort dingen bevestigen dat.”

Wijnmakers

De wijn kwam soms helemaal vanuit Zuid-Europa naar Limburg. “In de collectie van ons museum hebben we een amfoor met een topwijn uit Italië. Dat zien we aan het stempel van de wijnmaker. In die tijd waren er geen etiketten. Beroemde wijnmakers drukten hun naam in de nog zachte klei van het oor van een amfoor. Deze amfoor komt helemaal uit Pompeï, dus dateert van vóór 79 na Christus. Toen werd de stad verwoest. Ik vind het bijzonder dat zo’n wijn uit Zuid-Italië helemaal hier in Limburg gedronken werd.”

Pollen en zaden

Bewijzen van wijnconsumptie in Zuid-Limburg zijn er genoeg. “Maar archeologisch bewijs van wijnbouw door de Romeinen hebben we helaas niet”, bekent Jeneson. “Het mysterie blijft bestaan.” Vooralsnog. Wat is er nodig om wijnbouw te bewijzen? “Uiteindelijk zijn pollen en zaden de enige archeologische aanknopingspunten om wijnbouw aan te tonen of de vondst van een wijnpers. In het dal van de Moezel vond men restanten van Romeinse wijnpersen. Dit soort vondsten zijn nodig om te bewijzen dat hier druiven werden geteeld en verwerkt.”

Amateurs

Tussen 1850 en 1950 zijn er heel wat restanten van Romeinse villa’s in Limburg opgegraven. “Dat was het werk van de lokale elite, dokters en pastoors. Noem het maar amateurarcheologie. Boeren legden op hun verzoek de contouren van een hoofdgebouw vast, maar er was weinig aandacht voor het erf eromheen. En dat is nou juist de plek waar je sporen van pollen en zaden vindt.” Daar komt bij dat archeologen toen wereldwijd nog niet aan pollen- en zadenonderzoek toe waren. Dat specialisme ontwikkelde zich pas in de jaren ’90 van de vorige eeuw.

Appels en kersen

Jeneson vindt het heel aannemelijk dat er sprake was van wijnbouw in Zuid-Limburg. “Het dal van de Moezel was in de Romeinse tijd al één grote wijngaard. Als daar op zo’n grote schaal druiven geteeld werden, kan ik me niet voorstellen dat het hier niet gebeurde. De Romeinen hebben de landbouw hier op z’n kop gezet en bijvoorbeeld ook abrikozen-, appel- en kersenbomen geïntroduceerd. Dat zie je nu nog steeds terug in Zuid-Limburg. Het ligt voor de hand dat boeren op een steile en vruchtbare helling niet hun vee lieten grazen, maar kozen voor wijnbouw.”

Nieuwbouw

De enige manier om dat aan te tonen is een nieuwe opgraving. “Dat zou ik graag nog eens doen”, verklapt Jeneson. “Of die kans zich voordoet is heel erg afhankelijk van de ontwikkelingen in de openbare ruimte. Opgravingen doen we niet zomaar. Er moet een concrete bedreiging van archeologische locaties zijn door woningbouw of de aanleg van een bedrijventerrein. Als er een forse bouwlocatie is, zou het mooi zijn om daar te zoeken naar sporen van een nederzetting en vervolgens te focussen op pollen- en zadenonderzoek.” Het is de enige manier om het mysterie op te lossen.

Museum

Romeinse villa’s in Limburg

Tentoonstelling over Romeinse akkerbouwbedrijven in Zuid-Limburg, die de landbouw en fruitteelt in de regio blijvend veranderden.

De tentoonstelling ‘Romeinse villa’s in Limburg’ is tot en met 25 augustus 2024 te zien in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden. Daarna verhuist hij naar Limburg. Daar is hij van 11 oktober 2024 tot en met 11 mei 2025 te zien in het Limburgs Museum in Venlo en van 21 juni 2025 tot en met 4 januari 2026 in het Romeins Museum (voorheen Thermenmuseum) in Heerlen.